विलोम शब्द या विपरीतार्थक शब्द (Antonyms Words)

विलोम शब्द का  अर्थ है – उलटा या  विपरीत | किसी एक शब्द का विपरीत या उलटा  अर्थ  बताने वाला शब्द  उसका विलोम या विपरीतार्थक शब्द  कहलाता है| विपरीतार्थक शब्दों  की रचना कई प्रकारों  से होती है |  कभी मूल शब्द  में उपसर्ग लगाकर विपरीतार्थक शब्द बनाया जाता है तो कभी – कभी पूर्णतया कोई भिन्न  शब्द भी विपरीत अर्थ के लिए प्रयुक्त होते हैं|  विपरीतार्थक शब्द बनाने के लिए सात नियम है |  यह हैं

1)   परिवर्तन द्वारा           –              जैसे   भाई – बहन ,लड़का -लड़की  ,  इत्यादि

2) उपसर्ग की सहायता से        –      जैसे    आस्था- अनास्था  , ईश्वर – अनीश्वर , इत्यादि

3) नञ्  के समान पद रूप में  –         जैसे   सार्थक – निरर्थक , अनाथ- सनाथ ,  इत्यादि

4) भिन्न जातीय शब्दों  द्वारा   –     जैसे    स्वतंत्र  – परतंत्र   ,  अन्तर्मुखी – बहिर्मुखी    इत्यादि

5) प्रत्यय  के समान प्रयोग द्वारा   – जैसे   उदयाचल – अस्ताचल , विशालकाय- सूक्ष्मकाय ,                                                         इत्यादि

6)  प्रचलित  शब्दों  द्वारा        –           जैसे     अमृत – विष ,  अधम – उत्तम,  इत्यादि

7) स्वतंत्र   शब्दों  द्वारा        –            जैसे    अधूरा –  पूरा  , अमीर – गरीब , इत्यादि’

   

शब्द विलोम शब्द विलोम
अंदर बाहर  अधम  उत्तम
अगला  पिछला अंतर्द्वंद  बहिद्वंद
अवनि  अंबर अक्षम  सक्षम
अपमान  सम्मान अनभिज्ञ  भिज्ञ
अग्रज   अनुज अगम  सुगम
अनुग्रह विग्रह  अज्ञानी  ज्ञानी
अतरंग   बहिरंग अनुचित  उचित
अनाथ  सनाथ अपकर्ष  उत्कर्ष
अल्प  अधिक अपकार   उपकार
अवनहि  उन्नति अमीर गरीब
अर्थ  अनर्थ अजल  सजल
अपना  पराया अथ इति
अनिवार्य  विकल्प अवकाश  अनवकाश
अस्त  उदय अमित  परिमित
अमृत विष अभिशाप  वरदान
अभिमान  नम्रता अच्छा  बुरा
अल्पायु  दीर्घायु आदेष  सदोष
अपमानित  सम्मानित अवर  प्रवर
अनुराग  विराग अश्रु हास
अंधकार  प्रकाश अति  अल्प
अधिक कम अपर्ण  ग्रहण
अपेक्षा उपेक्षा अजेय  जेय
अग्रज   अनुज अनुपयोगी  उपयोगी

    शब्द   विलोम         शब्द   विलोम
आकाश  पाताल     आहार निराहार
आरोह  अवरोह     आसक्ति  विरक्ति
आत्मा  परमात्मा     आदर  अनादर
आधुनिक प्राचीन     आगत  अनागत
आभ्यंतर   बाह्र्य     आस्था     अनास्था
आशा  निराशा     अचार  अनाचार
आयात  निर्यात     आवश्यक  अनावश्यक
आय  व्यय     आकर्षण  विकर्षण
आशावादी  निराशावादी     आत्मा  अनात्मा
आस्तिक  नास्तिक     आज्ञा  अवज्ञा
आर्द्र  शुष्क     आकांक्षा अनाकांक्षा      
आगमन प्रस्थान      आध्यात्मिक  भौतिक
आजादी  गुलामी     आरोही  अवरोही
आपद निरापद     आश्रित  अनाश्रित
आमिष  सामिष     आय  व्यय
आविर्भाव  तिरोभाव     आलोक  तिमिर, अंधकार
आदृत  अनादृत     आरुढ़  अनारुढ़

इ , ई

 शब्द   विलोम     शब्द विलोम
इति  आरंभ     ईश्वर अनीश्वर
इधर  उधर     ईमानदार  बेइमान
इंसान  शैतान     ईश  अनीश
इहलोग  परलोक     ईर्ष्या  प्रेम
इष्क  अनिष्ट     ईप्सित अनीप्सित
इच्छा  अनिच्छा     ईडा निन्दा
इज्जत  बेइज्जत     ईहा अनीहा
इतिश्री  श्री गणेश        

शब्द विलोम   शब्द विलोम  
उत्सर्पिण अवसपिणी    उधार  नगद  
उदात्त  अनुदाल   उत्कर्ष  अपकर्ष  
उत्कृष्ट  निकृष्ट   उन्मुख  विमुख  
उद्घाटन  समापन   उत्तरायण  दक्षिणायन  
उन्मीलन  निमिलन   उत्थान  पतन  
उत्तम  अधम   उपसर्ग  प्रत्यय  
उद्यमी  आलसी   उत्तेजित शमित, दमित  
उत्तीर्ण  अनुत्तीर्ण   उग्र  सौम्य  
उत्तर दक्षिण   उपेक्षा अपेक्षा  
उचित  अनुउचित   उपादेय अनुपादेय  
उपयोगी  अनुपयोगी   उदयाचल  अस्ताचल  
उच्च  निम्न   उज्ज्वल  धूमिल  
उगना डूबना   उर्वरा  बंजर  
उक्त  अनुक्त   उदार कृषण  
उद्धत  अनुद्धत   उपरिलिखित  निम्नलिखित  
उतार चढ़ाव   उपयुक्त  अनुपयुक्त  
उष्ण शीतल   उत्साह   निरुत्साह  

ऊ , ऋ

शब्द विलोम       शब्द विलोम
ऊर्ध्वमुख  अवाड़मुख       ऋणात्मक  धनात्मक
ऊँचा  नीचा       ऋणी  उऋण
ऊषा  संध्या       ऋण  धन
ऊष्मा  शीतलता       ऋजु  वक्र
ऊधम  विनय       ऋद्धि विपन्न
ऊसर  ऊर्व       ऋत   अनृत
ऊर्ध्व   अधर          

ए , ऐ

शब्द विलोम   शब्द विलोम  
एकता  अनेकता   ऐतिहासिक  अनैतिहासिक  
एक  अनेक   ऐश्वर्या  अनैश्वर्या  
एकतंत्र  बहुतंत्र   ऐच्छिक  अनैच्छिक  
एकाग्र  चंचल   ऐंन्द्री  इंद्र  
एकांगी सर्वांगीण   ऐसा वैसा  
एकल  बहुल   ऐहिक पारलौकिक  
एकमुखी बहुमुखी        
एकत्र  विकिर्ण        
एड़ी   चोटी        

ओ,औ

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
ओजस्वी निस्तेज     औरत  आदमी
ओह  वाह     औषधि   अनौषधि
ओछा  गम्भीर     औदार्य  अनौदार्य
औदीच्य   दाक्षिणात्य     औचित्य  अनौचित्य
        औपचारिक  अनौपचारिक

कड़वा  मीठा   कृश  स्थूल  
क्रय  विक्रय   कल्पित  वास्तविक  
कलुब  निष्कलुष   कृष्ण  श्वेता  
क्रोध  क्षमा   कुरूप  सुरूप  
कर्म  अकर्म   कपटी  निष्कपटी  
कृत्रिम  प्राकृतिक   कार्य  अकार्य  
कृपण  दानी   कुपुत्र  सुपुत्र  
कंटक  पुष्प   कदाचार  सदाचार  
करुण  निष्ठुर   कीर्ति  अपकीर्ति  
कपूत  सपूत   कृतज्ञ  कृतध्न  
कलयुग  सतयुग   कनिष्ठ ज्येष्ठ  
कायर  वीर   कर्कश  मधुर  
कुटिल सरल    कटु  मृदु  
कड़ा  मुलायम   कुपात्र   सुपात्र  
कुसुम वज्र   कर्मण्य   अकर्मण्य  
कायर  निडर   काम  निष्काम  
कृश  हष्टपुष्ठ   कर्मठ  आलसी  
क्रिया  प्रतिक्रिया   करुणा निष्ठुरता  
कर्म  निष्कर्म   कृपा  कोप  
क्रूर  दयालु   कुसंग सुसंग  

शब्द विलोम   शब्द विलोम
खरा  खोटा   खुशबू  बदबू
खंडन  मंडल   खरीदना  बेचना
खेद  प्रसन्नता   खग मृग
खुश नाखुश    खूबसूरत  बदसूरत
खास  आम   खलनायक  नायक
खंडित अखंडित   खंड  संपूर्ण
खाद्य  अखाद्य   खुला  बंद
खिलना  मुरझाना      

शब्द विलोम   शब्द विलोम  
गुरु  लघु   गुरु  शिष्य  
गमन आगमन   गरिमा   लघिमा  
गुण दोष   गोरी  साँवली  
गत  आगत   गीत  अगीत  
गरीब   अमीर   गद्य  पद्य  
गहरा   उथला   गूढ़ प्रकट  
गुप्त  प्रकट   गर्मी  सर्दी  
गगन  पृथ्वी   गीला  सूखा  
गंदा  साफ   गोचर  अगोचर  
गरम  शीतल   ग्राम्य  नगर  
गरल  सुधा   गलत सही  
गौण  मुख्य        

शब्द विलोम     शब्द विलोम
घृणा  प्रेम     घटिया  बढ़िया
घात  प्रतिघात     घोष  अघोष
घनिष्ठ  दूरस्थ     घाटा मुनाफा
घर  बाहर     घटक  समुदाय
घना विरल        

शब्द विलोम     शब्द विलोम
चंचल  स्थिर     चिर  अचिर
चर  अचर     च्युत  संयुत
चल  अचल     चुस्त सुस्त
चांदी  सोना     चंचलता स्थिरता
चेतन  अचेतन     चिंरजीवी  अल्पजीवी
चोर  साधु     चांचल्य  स्थैर्य
चारु  अचारु     चिकना  खुरदरा
चोर  साधु     चिरन्तन  नश्वर
चढ़ाव  उतार     चित्र  विचित्र
चपल  स्थिर        

शब्द विलोम
छोटा बड़ा
छाया  धूप
छात्र छात्रा
छल  निष्कपट,  निश्चल
छिन्न  भिन्न
छंदबद्ध छंदहीन
छूत अछूत

शब्द   विलोम     शब्द   विलोम
जल  थल     जंगम स्थावर
जड़  चेतन     जागरण  सुषुप्ति
जय पराजय     जागरूक  उदासीन
जन्म  मृत्यु     ज्योति  तम
ज्वार  भाटा     जवानी बुढ़ापा
जटिल  सरल     जाना  आना
जंगली  पालतू        

शब्द  विलोम
झूठ  सच
झगड़ा  शांति
झोपड़ी  महल

शब्द  विलोम
टल  अटल 
टूटना जुड़ना

शब्द  विलोम
ठंडा गर्म
ठोस  तरल
ठहरना  जाना
ठीक गलत

शब्द  विलोम
डाल  पत्ती
डरपोक  निडर

शब्द  विलोम
ढाल  तलवार
ढंग  बेढंग
ढालू  समतल

शब्द  विलोम      शब्द  विलोम
तेज  धीमा     तरुण  वृद्ध
तटस्थ  सापेक्ष     तृषा  तृप्ति
तीव्र  मंद     तुकांत  अतुकांत
तिमिर  प्रकाश     तेजस्वी निस्तेज
तीक्ष्ण कुंठित     तुच्छ महान
त्याज्य  ग्राह्य     तुलनीय  अतुलनीय
तल  अतल     तीक्ष्ण कुन्द
तनय  तनया     तृष्णा  तृप्ति

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
थकावट  स्फूर्ति     थोक  फुटकर
थोड़ा बहुत     थल जल

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
दोष  गुण     देवता दानव
देह  विदेह     दिवा  रात्रि
दंड पुरस्कार      दूषित  स्वच्छ
दुर्गर सुगम     दुराचार  सदाचार
दीर्घ  लघु     दुर्जन  सज्जन
दीर्घायु  अल्पायु     द्वंद  शांति
दुर्लभ  सुलभ     दानी  कृपण
दुर्भाग्य  सौभाग्य     दरिद्र  धनी
दुखी  सुखी     दूर  पास
दाता  भिक्षुक     दैविक  भौतिक
देर  सबेर     दयालु  निर्दयी

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
धर्म अधर्म     धर्म  अधर्म
धूप  छाँह     धनी  निर्धन
धीर अधीर     धवल  कृष्ण
धनात्मक  ऋणात्मक     ध्वंस  निर्माण
धरा  गगन     धृष्ट नम्र
धैर्य  अधैर्य     धीरोदात्त  धीरोद्धत

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
निज पर     नख शिख
निष्पाप पाप     न्यूनतम  अधिकतम
नूतन  पुरातन     निर्विघ्न  विघ्न
नकली  असली     नया पुराना
निर्बल  सबल     निरोग रोग 
निद्रा  जागरण     नीरस  सरस
निर्गम  अगम     न्याय  अन्याय
नास्तिक  आस्तिक     नौकर  मालिक
निरादर अनादर     नित्य  अनित्य
निरर्थक  सार्थक     निष्काम  सकाम
निर्दय  दयालु     नरक  स्वर्ग
नश्वर  अनश्वर     नीति  अनीति
निरामिष आमिष     नियमित  अनियमित
निर्माण विध्वंस     निंदा प्रशंसा

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
प्रत्यक्ष  परोक्ष     प्रशंसक  निंदक
प्रकाश  अंधकार     पतन  उत्थान
प्रातः सायं     पृष्ठभाग अग्रभाग
प्राचीन  नवीन     पात्र  कुपात्र
प्रकृति पुरुष      प्रदान  आदान
पक्ष  विपक्ष     पाठक   श्रोता
प्रेम घृणा                 पंडित  मूर्ख
पूर्ण  अपूर्ण     पराधीन   स्वाधीन
पसंद  नापसंद     पूरब  पश्चिम
पराजय  जय     पुरस्कार दण्ड
प्रकृति  पुरुष     प्रवेश  निकास
पुष्ट क्षीण     प्रतिकूल  अनुकूल
प्रजातंत्र राजतंत्र     प्रधान गौण
प्रमुख  सामान्य     परकीय  स्वकीय
पवित्र  अपवित्र     परमार्थ  स्वार्थ
परिग्रह  अपरिग्रह     प्रमेय  अप्रमेय
पक्का  कच्चा     प्रथम  अंतिम
पूर्णिमा  अमावस्या     प्रशंसा निंदा
पाप पुण्यु     प्रशंसा  खेद
प्रकट  गुप्त     प्रश्न  उत्तर
पतिव्रता कुलटा     प्रदोष  प्रत्यूष
पापी  पुण्यात्मा     प्रवेश प्रस्थान
प्रकाश  तिमिर     परतंत्रता   स्वतंत्रता

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
फायदा  नुकसान     फूल काँटा
फैलना  सिकुड़ना     फलित  अफलित
फलाहारी मांसाहारी      फिरना  स्थिर

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
बाढ़  सूखा     बहुमत अल्पमत
बेमेल  संगत     बीमार  तंदुरुस्त
बाहर  अंदर     बेचना  खरीदना
बलवान  बलहीन     बनना मिटना
बुद्धिमान  मूर्ख     बोधा  अबोधा
बंधन  मुक्ति     बहुत  अल्प

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
भिक्षुक  दाता     भय   अभय
भेद  अभेद     भला  बुरा
भूतपूर्व  अभूतपूर्व     भाई   बहन
भद्र  अभद्र     भाव   अभाव
भौतिक  अध्यात्मिक     भूतकाल भविष्यकाल
भोगी  योगी      भूगोल  खगोल
भूमिका  उपसंहार      भव्य  सामान्य
भारी हल्का     भीतर  बाहर

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
ममता  निर्ममता     मनोरमा  असुंदर
महल झोपड़ी     मालिक  नौकर
मधुर  कटु     मान  अपमान
माता  पिता     मोटा पतला
मित्र  शत्रु     मितव्यय अपव्यय
मंगल  अमंगल     महिमा  लघिमा
मौन  मुखर     मृत्य  अलौकिक
मिलन  वियोग     मनुज  दनुज
मूक वाचाल     मिथ्या  सत्य
मानव  दानव     मौखिक  लिखित
मितभाषी  वाचाल     मृत्यु जीवन
मुसीबत  आराम     मृदुल  कठोर  
मान्य  अमान्य     मीठा नमकीन
मलिन  निर्मल,स्वच्छ     मूढ़ ज्ञानी.

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
यद्यपि  तथापि     यौवन बुढ़ापा
योग्य  अयोग्य     यथार्थ  काल्पनिक
योगी  भोगी     युद्ध  शांति
यश  अपयश     युयुत्सा  मैत्री
यादृश तादृश     यति  गृहस्थ

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
राजा  रंक     रंगीला  बेरंग
रोगी निरोगी     राष्ट्रप्रेम  राष्ट्रद्रोह
रसवान  नीरस     रोना  हंसना
रात  दिन     रिपु मित्र
रुदन  हास्य     रुचि  अरुचि
रहित  सहित     राग  द्वेष
राजतंत्र  लोकतंत्र      रूप  कुरूप
रौद्र  शान्त     रूढ़िवादी  स्वछन्दवादी

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
लायक  नालायक     लोक  परलोक
लौकिक  अलौकिक     लेन  देन
लंबाई  चौड़ाई     लघु  दीर्घ
लाभ हानि     संलिप्त  निर्लिप्त
लक्षित  अलक्षित     लंबा नाटा
लिखित  मौखिक     लचीला  कड़ा
लज्जालु  निर्लज्ज     लक्ष्य  अलक्ष्य
लब्ध  प्रदत्त     लालसा विरक्त

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
वरदान   अभिशाप     विधवा   सधवा
विधि निषेध     विदेश  स्वदेश
विस्तृत  संक्षिप्त     वक्र  ऋजु

–संत 

पतझड़     वाछित अवांछित
वृष्टि  अनावृष्टि     विकारी  अविकारी
विश्राम  शांत     वर  वधु
वरिष्ठ   कनिष्ठ     विहित  निषेध
वैभव  दरिद्र     वृद्ध  बालक
वाचाल   मूक     विवाद  निर्विवाद
वंदनीय  निंदनीय     विपन  संपन्न
विभाज्य  अविभाज्य     विद्या  अविद्या
विजय   पराजय     विशिष्ट  सामान्य
वैमनस्य   सौमनस्य     व्यय  आय
वर्ण  विवर्ण       विस्मरणीय अविस्मरणी

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
शुभ  अशुभ     शिथिल दृढ़
शासक  शासित     शाप  आशीर्वाद
शारीरिक मानसिक      श्याम  श्वेत
शिक्षित   अशिक्षित     शिक्षक  विद्यार्थी
शिक्षा  अशिक्षा     शस्त्र  अस्त्र
शांत  अशांत     शोषक  पोषक
शक्ति क्षीणता      शोक  आनंद, हर्ष
शापित शापमुक्त     शुचि  अशुचि
शिष्य  गुरु     शोभन  अशोभन
शुक्ल कृष्ण     शूर  कायर, भीरू
श्यामा गौरी     शानदार  शर्मदार
शब्द  नि:शब्द     शत्रु  मित्र
शाश्वत  क्षणिक     शास्त्रीकरण नि:शस्त्रीकरण
शक्तिमान  शक्तिहीन     शिथिल  स्फूर्ति
शोभनीया अशोभनीय     शिलष्ट  अशिलष्ट
शमित उत्तेजित     शकुन अपशकुन
शिव  अशिव     शहरी  देहाती
शुल्क  नि:शुल्क     श्वास प्रश्वास

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
सुलभ दुर्लभ     स्पर्धा सहयोगी
संधि विग्रह, विच्छेद      स्वदेशी  परदेशी विदेशी
सगुण  निर्गुण     संश्लेषण   विश्लेषण
साकार निराकार     सुकृति   कुकृती
सुधा  गरल     सूर्योस्त  सूर्योदय
स्वावलंबी  परावलंबी     सृजन  विनाश
सखा  शत्रु     सौम्य उग्र
सजल  निर्जल     स्वकीय  परकीय
सहयोगी प्रतियोगी      सदुपयोग  दुरुपयोग
समर्थक   विरोधी     सम्मान  अपमान
सत्कार   तिरस्कार     सद्भावना   दुर्भावना
सत्य  मिथ्या     संक्षेप  विस्तार
सक्षम  अक्षम     संगठित  विघटित
सबला  अबला     स्मरण  विस्मरण
सामिष  आमिष, निरामिष     संयोग  वियोग
सज्जन दुर्जन     सुपुत्र  कुपुत्र
संकल्प  विकल्प     सदाचार  व्यभिचारी
सजीव  निर्जीव     सफल विफल
सकाम  निष्काम     सदय  निर्दय
सुर  असुर     संतुष्ट  असंतुष्ट
सभ्य  असभ्य     स्मरण  विस्मरण

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
हित  अहित     हंसना  रोना
हमारा  तुम्हारा     हार  जीत
हर्ष  विषाद     हितकर  आहेतकर
हिंसा  अहिंसा     हानि  लाभ
हस्व दीर्घ     हरियाली  सूखा 
हल्का  फुल्का     हास्य रुदन
हमदर्द  बेदर्द     हल्का  भारी
होनी  अनहोनी     हथियारबंद निहत्था
हास  रुदन     हमदर्द   बेदर्द
हताश  आश्वासन        

क्ष

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
क्षीण  पुष्ट     क्षय अक्षय
क्षुद्र विराट्     क्षति  लाभ
क्षण्ण अक्षण्ण     क्षब्ध शांत
क्षर अक्षर     क्षमता अक्षमता

त्र

शब्द  विलोम
त्रिकोण षट्कोण 

ज्ञ

शब्द  विलोम
ज्ञान अज्ञान
ज्ञात  अज्ञात

श्र

शब्द  विलोम     शब्द  विलोम
श्रम विश्राम     श्राप आशीर्वाद
श्री गणेश  इतिश्री     श्रवण दर्शन
श्रेष्ठ  निम्न     श्रुत अश्रुत